Winterpsychologie: somberheid troef of huiselijke gezelligheid rond de kerstboom?
Vierde en laatste van de artikelen over de psychologie van de seizoenen
Al eeuwenlang hebben allerlei volkeren geprobeerd om de invloed van de winter op mens, dier en plant te beschrijven en te verklaren. In deze column gaat het voornamelijk over de invloed op de psyche, de geest van de mens. Ik zal proberen om niet aan (hier ook letterlijke) “psychologie van de koude grond” te doen. Daarom zullen meerdere aspecten van het winterseizoen, zoals dat vooral in het Westen sociaalmaatschappelijk vorm heeft gekregen, aan bod komen.
Een componist als Schubert liet in zijn liederenbundel “Winterreise”, de eenzaamheid, bittere koude, somberheid maar ook vredige rust, hoogtij vieren. Hij was een van de velen die het fenomeen van wintersomberheid onderkenden. Veel later, in de Zestigerjaren van de vorige eeuw, heeft de popgroep “the mamas and the papas” het in hun lied “California Dreamin’ ” ook al over de grijze luchten van de winterse dag en de gevallen bladeren. Natuurlijk heeft lang niet iedereen last van deze vorm van gedeprimeerdheid. Er zijn er ook velen die juist een enorme boost krijgen van ijzige koude en een dik pak sneeuw of vijftien centimeter ijs op de sloten. We zouden dit soort winterliefhebbers onder een zogenaamd Elfstedentype kunnen rangschikken, maar laat ik mij maar niet met dit soort simpele typologieën bezig houden.
In de natuur heeft de winter overigens een duidelijke functie. Voor bomen en struiken is het heel nuttig om hun bladeren te laten vallen, en de groei aan de kwetsbare tak-uiteinden in de winter stop te zetten. De planten kunnen zo tot rust komen en de voedselstroom, bestaande uit de levenssappen die door het wortelstelsel uit de grond wordt getrokken, komt bijna tot stilstand. Daardoor loopt de boom of struik veel minder gevaar, kapot te vriezen. De bladeren beschermen de onderste stam en de wortels ook tegen de vorst. De planten trekken hun groeikracht als het ware terug naar binnen toe, om in het voorjaar met vernieuwde energie weer tot groei te kunnen komen. Ook dieren kunnen zich dan in hun holen terugtrekken; het bekendste voorbeeld hiervan is de beer die zijn winterslaap houdt.
Ook de mens moet zich uiteraard tegen de kou beschermen. Maar bij de mens is dat niet alleen simpelweg een kwestie van winterkleding, goed eten en verwarming in huis. Omdat de mens veel nadenkt (soms wat te veel) en onderhevig kan zijn aan stemmingen en gevoelens, kan het winterseizoen bij sommigen een deprimerende invloed hebben, zelfs al heeft hij het warm genoeg en eet hij voldoende en gezond. Voordat iemand het goed en wel in de gaten heeft, kan hij overvallen worden door een lusteloze en sombere stemming. De laatste decennia is het duidelijk geworden dat somberheid ook veroorzaakt kan worden door gebrek aan (zon-) licht. Met de komst van het voorjaar verdwijnen de sombere gevoelens. Geschat wordt dat rond de 5 procent van de bevolking min of meer last heeft van winterdepressie. Voor hen is er de mogelijkheid om lichttherapie te ondergaan, waarbij men een soort lichtbak met sterk maar diffuus licht voor zich neerzet, en gedurende een half uur van tijd tot tijd in deze lichtbak kijkt. Ook zijn feestdagen in de loop der eeuwen “gebruikt” voor de bestrijding van wintersomberte. Het beste voorbeeld hiervan is Kerstmis. Dit feest valt in de donkerste tijd van het jaar (21 december is de dag dat de zon op zijn laagst aan de horizon staat). Gevierd wordt op 25 december natuurlijk de geboorte van Jezus, maar via de invloed van heidense tradities is Kerstmis ook het “feest van het licht” geworden, waarvan de kerstboom het bekendste symbool is.
Mooi, denkt u misschien. Als dit alles is, dan zijn die sombere stemmingen best gemakkelijk te bestrijden. Eitje: goed eten, warm aankleden, veel lichten in huis aandoen en desnoods een halfuurtje per dag in een lichtbak turen. Maar zo gemakkelijk gaat het lang niet altijd. Wij hebben onszelf in het Westelijk Halfrond, en in het bijzonder in ons eigen landje, namelijk een aantal feestdagen toebedacht, die vlak na elkaar in december vallen. Eigenlijk begint het voor de kids al op 11 november met de snoep-strooptocht van Sint Maarten, maar goed, laten we dat even buiten beschouwing laten. Op 5 of 6 december beginnen de winterfeesten met de Goedheiligman, dan volgen de twee kerstdagen, dan op het eind van de maand krijgen we Oud & Nieuw. Wat later, maar evengoed nog in de winter, worden de romantische verwachtingen daarna nog eens hevig opgestuwd met Valentijnsdag, op 14 februari. Er liggen hier allemaal prachtkansen om je kinderen en je partner of ouders eens goed te verwennen. Dat is toch fijn, allemaal feestjes, dat kan toch nooit meer stuk? Niets blijkt echter minder waar. Met de Sint worden de kinderen, die nog vol zitten met de smaak – en kleurstoffen van het Sint Maarten snoep, al weken van tevoren gek van de spanning: krijgen ze wel alle cadeaus die zij op hun verlanglijstje hebben geschreven? Krijgen ze wel de nieuwste Playstation, die ieder kind eigenlijk zou moeten hebben, wil je er bij horen? Hun ouders zeulen en beulen zich af om aan al die wensen van hun kroost en partner tegemoet te komen, na een hectische werkdag. Met de Kerst is het al niet veel beter. De kinderen zijn een week vrij, dus thuis. Het speelgoed dat de goede Sint hen bracht, ligt misschien al in een hoek van de kamer gestouwd. Als er met de Kerst dan besloten wordt om niet weer aan cadeaus te doen, dan wordt er vaak druk uitgeoefend door familieleden om de Kerst daar te vieren. Van verschillende kanten kan aan het gezin getrokken worden: e vrouw des huizes zucht dat ze dit jaar toch echt naar haar moeder moeten gaan op eerste kerstdag, want dat is al in geen jaren gebeurd en zij heeft verder niemand om Kerst mee te vieren. Maar vader is moe van maandenlange drukte op zijn werk en wil alleen maar rustig thuis samen van een kerstdiner genieten. Dan bellen er vrienden op die ook graag met hen samen Kerst willen vieren. Dit alles kan veel onenigheid binnen het gezin veroorzaken. Vervolgens moeten er met Oud & Nieuw soortgelijke afwegingen worden gemaakt, en tot slot moeten er met Nieuwjaar natuurlijk wel stevige voornemens worden geformuleerd: weer andere deadlines die moeten worden gehaald…
Kortom, de decembermaand kan juist ook aanleiding geven tot veel vormen van stress, die ik zou willen betitelen met de verzamelnaam decemberstress.
Kunnen we alsjeblieft van deze decemberstress verschoond blijven? Ja zeker, dat kan mijns inziens wel degelijk, door over al die feestelijkheden ruim van tevoren goed na te denken en met elkaar te overleggen, wat er wel en wat er niet gaat gebeuren. Er moet gekozen worden: bijvoorbeeld, of er cadeaus gegeven worden, en zo ja, wanneer. Matigheid is hier een goed medicijn tegen overspannen verwachtingen en drukte. Haal jezelf niet te veel op de hals. Dit betekent ook dat er niet te veel nadruk moet komen te liggen op materiele verlangens, maar veeleer op samen gezellig leuke dingen doen, afgewisseld met tijden dat ieder ook alleen mag zijn, of tijd kan spenderen met vrienden.
Hieronder volgen nog enkele tips om winterdepressie en decemberstress te minimaliseren:
– Houd je fysieke en geestelijke conditie op peil. In de feestmaand december wordt meer gegeten en gesnoept dan anders, en juist minder bewogen. Ga elke dag de deur uit, dan kun je ook nog wat extra zonlicht absorberen, voor de nodige vitamine D.
– Geniet van de leuke dingen die de winter kan bieden. Sneeuw en ijs kan ook de bekende winterpret opleveren, en het is in dit seizoen altijd veel rustiger in onze contreien. Een buitenlandvakantie kan wel eens soelaas bieden, maar dat hangt wel van een aantal factoren af. Beslis datgene wat het minste stress geeft.
– Vorm je denkpatroon om. Als je geneigd bent wat somberder te denken in dit jaargetijde, kun je bijvoorbeeld ook iets denken in de trant van: “Wij wonen ver beneden de poolcirkel. Dat is best boffen, want daarboven hebben de mensen helemaal geen zonlicht in december.” (en in de zomer hebben ze weer teveel licht, de zon gaat niet onder, en dat is ’s nachts misschien wel veel moeilijker slapen dan hier).
– Onthechting: het matigen van al te veel wensen en verlangens, en het niet te hectisch volplannen van de feestdagen in deze maand (zie boven).
– Als je voornemens wilt formuleren voor het nieuwe jaar, doe dit dan realistisch en in haalbare stappen. Als je je voorneemt om nooit meer boos te worden in het komende jaar, dan is dat zeer waarschijnlijk te hoog gegrepen. We zijn immers geen heiligen. Maar je kunt er wel bijvoorbeeld naar streven om niet meer boos te worden op andere passagiers als je de trein net hebt gemist. Die medepassagiers kunnen daar ook niets aan doen.
Rest mij nog, om jullie allemaal prettige feestdagen en een plezierige winter toe te wensen!
Steven Terwindt